موانع، راهکارها و زمینه ها

مقام معظم رهبری همواره با بیان و ترسیم ویژگی های نظام آموزشی - پژوهشی مطلوب حوزه و بررسی نکات مثبت و منفی آن ها، هم چنین ارائه ی راه حل های مناسب از پیشتازان حفظ، ترمیم و بالندگی حوزه های علمیه بوده است . معظم له در مناسبت های مختلف و سفرهای پربرکتی که به قم داشته اند، در جمع طلاب، اساتید، علما و مسئولان اجرایی حوزه برای پیشبرد اهداف بلند حوزه ها، طرح ها و راهکارهای عملی ارائه فرموده اند که برخی از آن ها سرآغاز تحولات و دگرگونی های بزرگی بوده است .

ایشان در پیام ارزشمندی که در پاسخ به نامه ی فضلای حوزه داشتند، بر نقش محوری حوزه های علمیه تاکید و درباره ی ضرورت نهضت علمی آزاد اندیشی، تولید علم و نظریه پردازی، احیای مجدد تمدن درخشان اسلام و ... مطالب مهم و بنیادینی را ارائه فرموده اند .

تحلیل محتوای این پیام می تواند رهنمودهای ایشان را در دو محور نظارت لازم و بایسته ها و موانع و مشکلات نوآوری این حرکت علمی روشن سازد .

ایشان در این پیام به برخی آفات و آسیب هایی که حوزه های علمیه را تهدید می کند، اشاره کرده اند که باید در رفع و تقلیل آن ها کوشید و هم چنین به بایسته هایی اشاره کرده اند که گسترش و تقویت آن ها می تواند زمینه ی رشد و بالندگی تمدن اسلامی را موجب گردد .

بایسته های نهضت نرم افزاری در نامه ی مقام معظم رهبری:

1 . ایجاد نشاط اجتهادی

2 . تولید فکر علمی و دینی

3 . شجاعت نظریه پردازی و مناظره ی روشمند

4 . وفاداری به اصول، اخلاق و منطق

5 . آزادی، مناظره، نقد و انتقاد

6 . تعیین حد و حدود آزادی، اخلاق و منطق

7 . ادب استفاده از آزادی

8 . آزادی بیان، مقید به منطق و اخلاق

9 . رواج حریت، تعادل، عقلانیت و انصاف، در مباحث علمی

10 . تضارب آرا و عقول

11 . شناخت شبهات و پاسخگویی به شبهات و پرسش های نظری

12 . حمایت حکومت اسلامی از نهضت نرم افزاری

13 . تولید نظریه در چار چوب اسلام

14 . تبدیل «تولید نظریه و فکر» به ارزش عمومی در حوزه و دانشگاه

15 . تقدیر از نظریه پردازی و نظریه پردازان

16 . اعاده ی هویت و عزت جهان اسلام

17 . بهره گیری از مساعدت مراجع عظام

18 . همکاری و مشارکت «اساتید و محققان برجسته ی حوزه

19 . نقد متون ترجمه ای

20 . دوران خلاقیت و تولید در عرصه ی علم

21 . نهادینه شدن «جنبش پاسخ به سؤالات » ، «مناظرات علمی » و «نظریه پردازی «

آفات و آسیب های نهضت نرم افزاری

1 . پیدایش روحیه ی یاس و ناامیدی

2 . جمود و تحجر

3 . خودباختگی علمی و فرهنگی

4 . هتاکی و مسئولیت گریزی

5 . فروغلطیدن در مرداب «سکوت و جمود«

6 . شتابزدگی

7 . هرج و مرج فکری و علمی

8 . دیکتاتوری

9 . جدال و مراء

11 . سیاست زدگی و سیاست زدایی

12 . نفوذ صاحبان قدرت، ثروت و تریبون

13 . گسترش فرهنگ فاسد بیگانه

14 . منزوی شدن صاحبان خرد و اندیشه

15 . انفعال و عقب گرد جامعه و حکومت

16 . تکرار خود

17 . ترجمه غرب

با بررسی و تحلیل بیانات مقام معظم رهبری حول نظام آموزشی و پژوهشی حوزه، این نتیجه به دست می آید که اگر حوزه ی علمیه بخواهد هم چون گذشته پرچمدار تمدن اسلامی باشد و این انقلاب و نظام را (که خود محصول تلاش حوزه است) یاری رساند و جهان اسلام بلکه غیرمسلمانان را نیز تحت پوشش قرار دهد، باید نظام آموزشی و پژوهشی خود را به گونه ای طراحی کند که در عین وفاداری به اصول و ارزش ها و پایبندی به فقه سنتی و جواهری، پویایی و نشاط علمی را توسعه داده و در جریان تحولات فکری و اجتماعی جهان معاصر قرار گیرد و نیازمندی های نسل جوان و شیفته ی معنویت را شناخته و در کانون توجه خود قرار دهد . در این صورت است که شبهات شناخته و پاسخ داده می شود . فرهنگ تفقه و تولید، جایگزین ترجمه می شود و در یک کلمه جهان، شاهد درخشش مجدد تمدن اسلام و گرایش نسل نو و محقق و اندیشمند معاصر به فرهنگ اسلام ناب محمدی خواهد بود .

مقام معظم رهبری در دو دهه ی گذشته، همواره به ایجاد نظم و برنامه ریزی مناسب و روز آمد، در حوزه های علمیه تاکید و راه حل های متناسب و عملی را هم ارائه فرموده اند، اینک به منظور تبیین هر چه بیش تر محتوای نامه ی مقام معظم رهبری به فضلای حوزه ی علمیه دیدگاه های آموزشی - پژوهشی معظم له و راهکارهای ارائه شده ی ایشان را می آوریم تا این رهنمودها چراغ راه مدیران و برنامه ریزان حوزه ی علمیه قرار گیرد .

دیدگاه های آموزشی مقام معظم رهبری ⁽¹⁾

1 . نظام دهی به آموزش

... از جمله چیزهایی که حوزه احتیاج دارد، یک نظام تعلیم و تعلم است تا در آن، وقت ها هدر نرود . امروز، دیگر روزی نیست که ما اجازه بدهیم، یک روز یا یک ساعت از عمر جوانی متدین و آماده برای تلاش و مجاهدت در راه دین، هدر رود ... البته امروز، کارهایی انجام گرفته است . امتحان های نوبه ای هست، امتحان خوب است . مدارس تخصصی هست کلاس های رشته های تخصصی به وجود آمده و مقررات و ضوابطی گذاشته شده است، لیکن بایستی این ها به حد یک نظام درسی کامل، یا یک نظام کاری کامل برسد ⁽²⁾ .

2 . تخصصی شدن رشته های درسی

در پرتو تخصصی شدن، می بایست نظام درسی حوزه را برای گرایش های مختلف برنامه ریزی کرد و مواد و موضوعات، متون درسی، تربیت استاد و امکانات آموزشی مناسب را برای هر رشته را پیش بینی نمود .

... طلبه ها باید تقسیم بشوند . عالم دین فقط آن کسی نیست که فقیه می شود و قدرت استنباط و اجتهاد پیدا می کند . برخی این قدرت را اصلا پیدا نمی کنند ... اما همین آدم می تواند یک مبلغ بسیار خوب و زبردستی باشد ... پس استعداد در حوزه های علمیه متفاوتند . این ها نظم حوزه است . ما به این نظم احتیاج داریم ⁽³⁾ .

... ارتباط شما با مسائل جهانی، با فرهنگ های جهانی، با مطبوعات جهانی، با کتاب ها با نوشتجات و با پیشرفت های فرهنگی و علمی، از این نظر فوق العاده حایز اهمیت است که شما را تکمیل خواهد کرد .

امروز در جامعه ی ما، آن کسانی که بتوانند با زبان های زنده ی دنیا صحبت کنند و معارف الهی و پیشرفت های فکری و فرهنگ اسلامی را برسانند، خیلی کم هستند و این خلاء باید به گونه ای پر شود .

مجموعه ای از علوم انسانی و غیره که دارای تاثیر در استنباط و تنقیح موضوعات فقهی اند، باید مورد عنایت قرار گیرند و فقیه این دوران، با همه ابزارهای استنباط صحیح، مجهز گردد ⁽⁴⁾ .

با عنایت به مطالب یاد شده و نظرات راهگشای مقام معظم رهبری، روشن می شود که حوزه نیاز دارد که در مواد درسی خود تجدید نظر کند، هم چنین ضروری است که نظام حوزه، با توسعه رشته های خود، در علوم مختلف اسلامی سرمایه گذاری کند و دانش های دخیل و مرتبط با آن را جستجو نماید و در نظام درسی خود بگنجاند .

3 . ترکیب سرعت و اتقان

نظام برنامه ریزی حوزه باید به گونه ای باشد که از عمق و دقت دانش پژوه نکاهد و تحصیلات سطحی و ساده باب نشود، از سوی دیگر، طلاب را زمین گیر نکند و سالیان سال در وادی مقدمات نمانند . ترکیب سرعت و اتقان، از دقایق برنامه ریزی آموزشی است . این کار خود مستلزم اجرای برنامه های فراوانی است . مقام معظم رهبری برای رسیدن به این مهم، امور زیر را توصیه فرموده اند:

الف . حذف زواید

ب . عبور سریع تر از مقدمات

ج . استفاده از ابزارهای نو .

چه لزومی دارد که ما حرف ابن هشام را بخوانیم؟! مغنی درس خارج نحو است، ما می خواهیم خارج نحو بخوانیم؟ ما می خواهیم بدانیم «واو» در چه معنایی استعمال می شود ⁽⁵⁾ .

... من به برادرانی که برنامه ریز این مدرسه و مدارس این چنینی هستند، سفارش می کنم که هر چه زودتر شاگردان و متعلمان، (چه خواهران و چه برادران) رابه ذی المقدمه (معارف و فقه اسلامی) برسانند . هر چه زودتر و در کم ترین وقت ممکن از مقدمات عبور کنند، ضمن این که آموزش باید متقن و دقیق و محکم انجام بگیرد ⁽⁶⁾ .

... حوزه باید راه را بر نوآوری علمی و فنی فرزندان خود باز کند ... همین سخن درباره ی سنت های ساختاری و شیوه های تعلیم و تعلم، جاری است .

بی شک در این مقوله، بسی اندوخته های ارزشمند هست که مزایای نظام حوزه ای به شمار می آید ⁽⁷⁾ .

4 . جهت گیری درسی

نظام آموزشی حوزه، باید نیازهای جامعه را در نظر بگیرد و متناسب با آن، مواد، متون و مباحث آموزشی، رشته های تخصصی، تعداد دانش پژوهان هر رشته، توزیع امکانات و ... را سامان بدهد . نظام آموزشی حوزه، باید خود را به واقعیات جامعه نزدیک کند و مشکلات فقهی، اقتصادی، حقوقی، اخلاقی و ... جامعه خود و جوامع بشری را پیدا و مطابق با آن ها برنامه ریزی آموزشی بکند .

... ما معتقدیم که حوزه ی علمیه، دو کار باید بکند:

اول . پایبندی به سنت های ارزشمندی که در حوزه وجود داشته است ...

دوم . طراحی یک شیوه ی جدید برای درس خواندن با حفظ آن سنت ها .

این شیوه ی جدیدی که می خواهیم طراحی کنیم، باید چه کاره باشد؟ اصلا تکلیفش چیست؟ تکلیفش این است که درس خواندن ما را به سمت نیازهای یک جامعه اسلامی - نه در سطح ایران، بلکه در سطح جهان - جهت بدهد ... ⁽⁸⁾

5 . تجدیدنظر در کتاب های درسی

نقد کتاب های درسی حوزه، از سالیان پیش مطرح بوده است، بزرگانی چون شهید صدر، مرحوم مظفر و ... گام های عملی بزرگی در این راه برداشته اند . درباره ی تجدیدنظر و یا جایگزینی کتاب های موجود، چند نظریه وجود دارد:

الف . برخی معتقدند، این کتاب ها کارآمدی خود را نشان داده اند و بزرگان حوزه هم محصول همین نظام آموزشی و کتاب های آن است، لذا نباید دست به ترکیب این کتاب ها بزنیم .

مقام معظم رهبری درباره ی این دیدگاه چنین فرموده اند:

... یکی دیگر از مشکلات حوزه ی علمیه ی قم و حوزه های علمیه ی دیگر، کتاب های درسی است .

... بعضی ها می گویند: فلان عالم بزرگ هم همین کتاب ها را خوانده است! انقلابی ترها می گویند: امام هم، همین درس ها را خواند که امام شد! آیا واقعا امام همین درس ها را خواند و امام شد؟ این طور نیست، امام، جوهر مخصوصی بود .

وانگهی، در زمانی که امام راحل این کتاب ها را می خواندند تا حالا شصت یا هفتاد سال، فاصله شده است ... ⁽⁹⁾

ب . برخی دیگر از حوزویان، گمان می کنند دیگر شخصیتی یافت نمی شود که کتابی را تالیف کند تا بتوان آن را در زمره ی متون درسی حوزه قرار داد .

معظم له در رد این نظریه فرموده اند:

... می گویند: ما که نمی توانیم شهید ثانی بشویم .

اولا: خیلی از فقهای امروز ما از فقهای گذشته واردترند . من نمی گویم که رتبه ی علمی این ها بیش تر است، شاید اگر در زمان آن ها بودند نمی توانستند مثل آن ها باشند اما سطح معرفت بسیاری از این ها، بالاتر از فقهای گذشته ی ماست ... ⁽¹⁰⁾

ج . عده ای دیگر معتقدند عبارت مغلق و پیچیده ی کتاب های درسی موجود، باعث می شود طلبه عمیق و تیز فهم شود و توانایی استنباط پیدا کند .

مقام معظم رهبری در رد این دیدگاه چنین فرموده اند:

امروز در دنیا تمرین می کنند که مشکل ترین مطالب را، به ساده ترین زبان ها بیان و فرموله کنند . رمز می گذارند تا با گفتن یک کلمه، مخاطب ده کلمه را بفهمد، اما ما بیاییم عبارت مشکلی را برای بیان مطلبی انتخاب کنیم؟ ⁽¹¹⁾

د . عده ای از مدافعان کتاب های موجود چون خود با این کتاب ها مانوس هستند و سال ها آن ها را تدریس کرده اند، گمان می کنند تغییر آن ها ممکن نیست .

... این کتاب ها که از آسمان نازل نشده است . یک روز هم کتاب های درسی دیگری بود . مگر ریاض کتاب بدی است؟ یک روز در حوزه های علمیه ریاض می خواندند ... آیا حالا هم ریاض بخوانیم؟ ⁽¹²⁾

ه . جمعی دیگر از حوزویان، تغییر کتاب های درسی را موجب سطحی شدن و ساده پسند شدن طلاب می دانند، لذا با تجدیدنظر در کتاب های درسی حوزه مخالف اند .

... آن روز، یکی از دوستان ... که من خاطرش را خیلی گرامی می دارم گفت: این طور نمی شود که در حوزه، جنس پلاستیکی درست کرد، باید مطول و بعد معالم و بعد قوانین و ... را از اول تا آخر خواند . من گفتم: نمی گویم جنس از پلاستیک درست کنید، بلکه می گویم امروز در دنیا، از جنسی که از آهن سخت تر است، صفحه ای نازک تر از کاغذ درست می کنند . ⁽¹³⁾

مقام معظم رهبری معتقدند تغییر و تدوین کتاب های درسی حوزه از وظایف مدیریت حوزه است .

... مگر می شود این همه مجموعه های انسانی با این عظمت و با این همه استعداد، در کتاب های درسی نوآوری نداشته باشد؟! چنین چیزی نمی شود . این همه کارها را چه مرکزی باید انجام دهد؟ این کارها را بایستی مدیریت حوزه بکند ⁽¹⁴⁾ .

معظم له هم چنین معتقدند تنظیم و تدوین مجدد کتاب های درسی کاری دسته جمعی است نه فردی و برای این کار باید گروه های کارشناسی تشکیل شود .

... باید لجنه هایی از فضلای بزرگ حوزه ی علمیه بنشینند و یک دوره فقه از طهارت تا دیات، به زبان ساده بنویسند که کار شرح لمعه را بکند و کیفیت استدلال را نشان بدهد ... ⁽¹⁵⁾

... البته، کارهای فردی انجام گرفته و فردی، مخلصی، مصلحی، دلسوزی، کتابی نوشته، تخلیص کرده، کتاب نویی آورده، درس جدیدی گفته و یا مطلب تازه ای آورده است، اما کار فردی به جایی نمی رسد، کار باید جمعی باشد . ⁽¹⁶⁾

مقام معظم رهبری معتقدند که باید در تدوین کتب درسی، اصل بر تسریع فراگیری باشد و استفاده از وقت طلاب اولویت داشته باشد، به نحوی که در حداقل زمان، حداکثر مطلب آموخته شود .

... باید کتاب های درسی تغییرکند، بنای بر تغییر هم، باید بر صرفه جویی در وقت طلبه باشد . ⁽¹⁷⁾

... ما اگر زمان را کوتاه کنیم، بعد در این مدت، چیزهای دیگری هم یاد خواهد گرفت ... اگر در وقت صرفه جویی کنیم، طلبه می تواند به تعلیم زبان خارجی هم بپردازد . ⁽¹⁸⁾

ویژگی و شرایط نظام پژوهشی مطلوب از دیدگاه مقام معظم رهبری

پژوهش و تحقیق در نظام های آموزشی دنیا رکن اساسی و مایه ی بقای آن است . شاخص رشد و یا عقب ماندگی هر مجموعه ی آموزشی و تحقیقی، به چگونگی و جایگاه پژوهش آن بر می گردد، از این رو، برای تحول و پیشرفت در حوزه، باید به نظام پژوهشی آن، عنایت ویژه بشود .

نظام پژوهشی مطلوب، علاوه بر تامین نیازمندی های داخلی خود و رشد دانش پژوهان حوزه، باید معظلات فکری، دینی، اجتماعی، حکومتی و ... نظام و مردم را هم پاسخگو باشد .

... کار سوم، تحقیق و تالیف در مسائل علمی است، چه کارهایی که از بیرون به حوزه عرضه می شود و چه کارهایی که متعلق به خود حوزه است و به محققان و مؤلفانی که کتاب هایی بنویسند که حاوی تحقیقات جدید در مسائل فقهی است و شیوه های نوین استنباط را بیان می کند ... و چه کتاب های درسی . ⁽¹⁹⁾

اهداف نظام پژوهشی حوزه

بخش پژوهش و حوزه، باید با تعیین اهداف کوتاه مدت و بلند مدت خود و متناسب با آن، سازماندهی و برنامه ریزی داشته باشد . مهم ترین اهداف نظام پژوهشی حوزه می تواند امور زیر باشد:

1 . تعمیق تفکر دینی اصیل در جامعه

حوزه بایستی به سمت عمق بخشیدن به تفکر دینی جامعه، حرکت کند و درباره ی تک تک عقاید و افکار بنیادین اسلامی، در سطوح مختلف سنی، برنامه ای منظم داشته باشد .

... چیزی که امروز در جامعه مان لازم داریم و باید در حوزه ها، پایه های آن گذاشته بشود، عبارت از عمق بخشیدن به تفکر اسلامی در ذهن مردم است ... عمق گرفتن تفکر اسلامی، چیز مهمی است . ⁽²⁰⁾

2 . شبهه شناسی و رفع آن

سؤال و شبهه در هر عصری و هر ملتی امری طبیعی و اجتناب ناپذیر است . در عصر حاضر با گسترش وسایل ارتباط جمعی، سرعت نشر شبهات بالا رفته و نسل جوان پژوهشگر امروزی دنبال پاسخ روشن و قانع کننده است . حوزه های علمیه هم باید برای شبهات پاسخی بیابند و هم در جایگاه نظریه پرداز مذهبی، حافظ هویت فکری، دینی و فرهنگی جامعه باشد .

... امروز جوانان ما، با ایمان کاملی از اسلام دفاع می کنند، اما آن لحظه ای که وسوسه گری، آن هارا وسوسه بکند، یا خودشان دچار تامل و مطالعه ذهنی بشوند، ممکن است سؤالاتی برایشان مطرح بشود . این سؤالات را ما روحانیون و دستگاه روحانیت باید جواب بدهیم . ⁽²¹⁾

3 . تامین نیازهای نظام

نظام اسلامی در ایران، تجربه ای نوپاست که در جهان دین گریز امروزی عرض اندام کرده است . این نظام، مدعی است که دین برای اداره ی جامعه از گهواره تا گور برنامه ی عملی دارد .

حوزه ی علمیه، پشتوانه ی پژوهشی و دینی نظام، در حوزه ی عقیدتی است .

... امروز اگر غیر از کار روی احکام و معارف و به دست آوردن اندیشه های استوار اسلامی - که قابل ارائه است - دست به کار دیگری بزنید، جفا و حیف است ⁽²²⁾ .

علمای دین و حوزه های علمیه، باید از وضعیت و موجودیت نظام مطلع باشند، نقایص را بشناسند و پیشرفت ها را بدانند ... حوزه ی علمیه و علمای دین و جوامع دینی و روحانی، نمی توانند از وضع نظام بی خبر باشند و بی خبر بمانند و این بی خبری را تحمل کنند . ⁽²³⁾

راهکارهای نظام پژوهشی مطلوب از دیدگاه مقام معظم رهبری

از دیدگاه مقام معظم رهبری برای رسیدن به نظام پژوهشی مطلوب، امور زیر لازم و ضروری است:

1 . گسترش کارهای گروهی

... کارهای ما، دسته جمعی نیست . من یک وقت عرض کردم که از این جهت، مثل جناب ابی ذر هستیم . که «یعیش وحده و یموت وحده » همه کارهای ما تنهاست ... کار دسته جمعی، اشتراک مساعی، ابزارهای مناسب را جمع کردن و آوردن، این ها کارهای جدید دنیا است . ⁽²⁴⁾

2 . تهیه ی ابزارها و شیوه های مناسب

... الان، یک کتابخانه ی عظیم را در چند دیسک کوچک جای می دهند ... . امروز دنیا این طوری شده است . باید از این ها استفاده کرد و بهره برد . ⁽²⁵⁾

... این مجموعه ای که امروز به یک معنا، چشم امید جهانی به او است و مایه ی اتکا و امید امروز و آینده کشور است، باید خودش را با شرایط و امکانات و پیشرفت های زمان هماهنگ کند ... ⁽²⁶⁾

3 . تاسیس و رواج مراکز تخصصی - پژوهشی

... حوزه باید مراکز متعدد تحقیقاتی داشته باشد، تا در تمام این زمینه ها، مثل یک مجموعه ی تولیدی مرتب و مدرن کار کند و محصول بدهد، اگر چنانچه دستگاه (نظام) در مساله ای دچار سؤال شد، مثل مساله ی زمین، موسیقی، سیستم اقتصادی، روابط خارجی، مسائل پولی و ... بداند که مرکزی این گونه سوال را جواب می دهد . ⁽²⁷⁾

4 . ابتکار و خلاقیت

نظام پژوهشی حوزه نباید خود را محصور در تولیدات گذشتگان بکند و اگر هم تولیدی داشته باشد صرفا تکرار و مشابه سازی نباشد، بلکه باید با حمایت از نیروهای مستعد و خلاق راه ارائه ی افکار نو و مبتکرانه را باز کند .

حوزه ی علمیه، یک کارخانه ی عظیم انسانی است که باید دایم تولید کند، حوزه باید کتاب و آدم و عالم و متدین و فکر و حرف تازه تولید کند .

... ما در باب علمیات هم نمی گوییم راه بسته است، در مساله ای که همه ی فقها، قرن هاست که آن را تنقیح کرده اند، شما که مجتهد هستید، امیدوارید که شاید حرف تازه ای پیدا کنید ... ما بایستی مسائل اقتصادی و نظامی و سیاست خارجی و ارتباط اخلاقی مان را از دین در بیاوریم . خیلی از مسائل فردی مان را باید بازنگری کنیم، تعارف که نداریم . ⁽²⁸⁾

5 . اطلاع دقیق از فرهنگ جهانی

نظام تحقیقاتی و پژوهشی حوزه، نباید خود را از جهان منقطع کند و تنها به پرسش های درونی خود پاسخ بگوید و صرفا برای خود حدیث نفس کند، بلکه باید با افکار و فرهنگ های جهانی، با واقع بینی برخورد کند، دیدگاه ها وایده های درست را گزینش و نکات نامطلوب آنان را نقد و سستی آن ها را بر ملا سازد .

امروز، شما باید بدانید و در جریان باشید که مثلا در مقوله ی جامعه شناسی، در دنیا چه نظرات و چه ایده هایی هست و چه فکرهایی می جوشد، گاهی در این فکرها، عناصر مطلوبی هست، آن را جذب کنید . عناصر نامطلوبی هم هست، قبل از آنکه بیاید، دفاع مناسبش را آماده کنید . ⁽²⁹⁾

نظام پژوهشی حوزه باید در زمینه اطلاع از موضوعات جهانی، روز آمد باشد و در جریان سیر تفکرات علمی، فلسفی، کلامی و ... قرار داشته باشد . نظام پژوهشی حوزه باید از تمامی ابزارها و امکانات امروزی نهایت بهره برداری را بنماید تا افکار نورانی اسلام را به اقصی نقاط جهان منتقل کند .

امروز در دنیا، در زمینه های گوناگون، در ذهنیات، مسائل اجتماعی، در تاریخ و در اقتصاد، افکار و فلسفه هایی ارائه می شود که پاسخ هایی برای این گونه مباحث گوناگون وجود دارد . ⁽³⁰⁾

حوزه باید در متن حوادث علمی عالم باشد، امروز، شما باید بدانید و در جریان باشید که مثلا در مقوله ی جامعه شناسی، در دنیا چه نظرات و چه ایده هایی هست و چه فکرهایی می جوشد . ⁽³¹⁾

6 . تحقیقات مفید و کارآمد

نظام پژوهشی حوزه، باید نیازهای درونی خود، جامعه و جهان را بشناسد و مطابق با آن ها برنامه ریزی کند . روند تحقیقات حوزه، باید به گونه ای باشد که علاوه بر شناخت نیازهای موجود، با آینده نگری نیازها و شرایط ده ها سال بعد را هم پیش بینی و راه علاج آن را بیابد .

امروز، ما برای آینده و جامعه، به مطالب دیگری نیاز داریم که در قرآن و حدیث هست ... امروز، اگر ما ... خود را برای پنج یا ده سال دیگر آماده نکنیم، با مشکلات مواجه خواهیم شد . ⁽³²⁾

7 . تریبون های آزاد

برگزاری مستمر نشست های علمی - پژوهشی در حوزه در زمینه های مختلف، روح پژوهش و تحقیق را احیا و پرورش می دهد . این کار علاوه بر تولید و نظرات جدید، به تربیت و تکامل نیروهای محقق و پژوهشگر هم کمک شایانی می کند .

خامسا ایجاد محیطهای باز برای پژوهش افکار است، باید این کار در حوزه انجام بشود و از چیزهایی است که حوزه را زنده خواهد کرد ... .

مثلا برای فقه، مجمع بررسی مباحث تازه فقهی، مرکب از هفت، هشت، ده نفر طلبه فاضل ایجاد شود و این ها مرکزی داشته باشند و جلساتی تشکیل بدهند و سخنرانی های فقهی بگذارند، تا هر کس هر خطابه و مطلب و فکر جدید در فلان مساله ی فقهی دارد - از طهارت تا دیات - به آنجا بیاورد و آن ها نگاه کنند، اگر دیدند ارکانش درست است و متکی به بحث و استدلال طلبگی است، عالمانه طرح شده است، آن را در فهرست بنویسند و در نوبت بگذارند تا این که آن فرد روزی بیاید و در حضور جماعتی که اعلان می شود خواهند آمد، سخنرانی کند و آن مساله را آزادانه تشریح نماید و یک عده هم آنجا اشکال کنند ... مجمعی شبیه همین، برای کلام باشد ... ⁽³³⁾ .

8 . نشریات تخصصی

یکی دیگری از ابزارهای گسترش و تولید علم در عرصه های پژوهش، گسترش و راه اندازی مجلات تخصصی در علوم و فنون مختلف حوزوی است . اینک این تجربه در حوزه های علمیه کم و بیش در حال اجرا است و جای توسعه هنوز وجود دارد .

... در دایرة المعارف ها، فقه ما را بعد از فقه اباضیه می آورند . از این فقه غنی، کسی خبر ندارد . این ها را بیرون بیاورید، تا در مجلات علمی دنیا منعکس بشود . ⁽³⁴⁾

به امید روزی که مسئولان و مجریان حوزه، با نصب العین قرار دادن این رهنمودها و با هدایت مراجع عظام و برنامه ریزی دقیق، طلاب کوشا و مشتاق حوزه های علمیه را به اعلا درجه ی علم و فقاهت و دیانت برسانند تا جهان از فیض وجود آن ها بهره مند شوند . چون: «منه یفیض العلم الی سایر البلاد .»

پی نوشت ها:

1 . سخنان مقام معظم رهبری که در این نوشتار به آن ها اشاره شده است، از کتاب حوزه و روحانیت در آیینه ی رهنمودهای مقام معظم رهبری، جلد 1 و 2 اقتباس شده است .

2 . سخنرانی در جمع طلاب حوزه ی علمیه ی مشهد، 4/6/69 .

3 . سخنرانی در جمع طلاب مدرسه در راه حق . 7/6/63 .

4 . پیام به جا معه ی مدرسین به مناسبت تشکیل شورای عالی حوزه، 24/8/71 .

5 . سخنرانی در دیدار با مدرسان و طلاب حوزه ی علمیه، 27/6/63 .

6 . پیام به جامعه ی مدرسین به مناسبت تشکیل شورای عالی حوزه، 24/8/71 .

7 . همان .

8 . سخنرانی در جمع طلاب مدرسه ی عالی شهید مطهری، 30/9/62 .

9 . سخنرانی در دیدار با مدرسان و علمای حوزه ی علمیه ی قم، 30/11/70 .

10 . همان .

11 . سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه ی علمیه ی قم . 14/9/74 .

12 . همان .

13 . سخنرانی در دیدار با علما و مدرسان حوزه ی علمیه، 30/11/70 .

14 . همان .

15 . سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه ی علمیه قم، 14/9/74 .

16 . سخنرانی در دیدار با علما و مدرسان حوزه ی علمیه، 30/11/70 .

17 . سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه ی علمیه، 14/9/74 .

18 . همان .

19 . سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه، 7/9/68 .

20 . سخنرانی در جمع طلاب حوزه ی علمیه ی مشهد، 10/6/67 .

21 . سخنرانی در دیدار با علما و روحانیون غرب تهران، 16/2/61 .

22 . سخنرانی در دیدار با علما و روحانیون اردبیل، 30/4/66 .

23 . سخنرانی در دیدار با علما و مدرسان حوزه ی علمیه، 30/11/70 .

24 . سخنرانی در جمع طلاب و علوم دینی در مدرسه ی فیضیه، 1/12/70 .

25 . سخنرانی در بازدید از مرکز تحقیقات کامپیوتری، 14/10/71 .

26 . همان .

27 . سخنرانی در دیدار با مجمع نمایندگان طلاب، 7/9/68 .

28 . سخنرانی در دیدار با علما و مدرسان حوزه ی علمیه ی قم، 30/11/70 .

29 . سخنرانی در جمع طلاب دینی، در مدرسه فیضیه، 1/12/70 .

30 . همان .

31 . همان .

32 . سخنرانی در دیدار با علما و روحانیون غرب تهران، 16/12/61 .

33 . سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه ی علمیه ی قم . 14/9/70 .

34 . سخنرانی در جمع علما و مدرسان حوزه ی علمیه ی قم، 30/11/70 .