جایگاه علم درجهان بینی اسلامی (نوشتاری ازحجه الاسلام سیدمحمدباقرهاشمی )
خاتم ملک سلیمان است علم جمله عالم صورت و جان است علم
در جهان بینی اسلامی ،علم مقام والایی دارد و علم و دانش افضل فضائل و اکمل کمالات، و اشرف صفات انسان دانسته شده است که رسیدن به سعادت ابدی و نائل شدن به قرب الهی بدون علم ودانش میسر نیست و از نگاه اسلام بهترین وسیله برای رسیدن به جوار رب العالمین و وارد شدن به صف ملائکه مقربین و قدم نهادن به بهشت برین، علم و دانش است لذا علم زینتی است شریف در ذات انسانی و جوهری لطیف است از فیض ربانی که « الا ان العلم لذیذ فی نفسه ، محبوب فی ذاته ».تردیدی نیست که اسلام به مقوله علم اهتمام ویژه ای دارد و اهمیت فوق العاده ای قائل شده است تا آنجا که خداوند در نخستین سوره ای که بر پیامبرش نازل می فرماید با بخوان به نام پروردگارت « إقرأ بسم ربک الذی خلق» آغاز و با« إقرأ و ربک الاکرم الذی علم بالقلم ، علم الانسان ما لم یعلم» (علق 5،4،1) و آیه «الرحمن علم القرآن ، خلق الانسان و علمه البیان »و آیه شریفه « یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اوتواالعلم درجاتٍ و الله بما تعملون خبیر»(مجادله 11)« وَ عَلَمَ آدم الاسماء کُلها» و آیات فراوان دیگر که در این مختصر مجال طرح آنها نیست و بویژه آیه کریمه « رب زدنی علما» که خداوند به پیامبر عظیم الشأن که اشرف و اعلم موجودات است خطاب می کند تأیید و تأکید مکتب اسلام ناب محمدی را به جایگاه رفیع علـم و دانش و حـــاملان علم می رساند. به دلیل همین ارزشمندی علم و دانش و جایگاه کم نظیر آن است که از نگاه پیامبر اعظم یک ساعت گفتگو و مذاکره علمی نزد خداوند محبوبتر از هزار شب نماز خواندن که در هر شب هزار رکعت خوانده شود و هزار جهاد که پیامبر اکرم خود شخصاً در آن حضور داشته باشد ، و دوازده هزار ختم قرآن و بهتر از یک سال عبادت که روزها را روزه بگیرد و شب ها را اقامه نماز نماید، دانسته شده و هرکس جهت طلب و یاد گرفتن یک باب علم از خانه اش خارج شود ، خداوند برای او به به هر قدمی که بر می دارد ثواب یک پیامبر از پیامبران ، و هزار شهید از شهدای بدر می نویسد. و طالب علم محبوب خدا و ملائکه و تمام انبیاء است...ر آموزه های دین اسلام ، یادگیری علم به عنوان حسنه و مطالعه اش تسبیح و بحث از آن به منزله جهاد و یاد دادن آن به کسی که آن را نمی داند ، صدقه به شمار می آید . اهمیت کسب علم از نگاه مکتب اسلام به دلیل آن است که علم بر گستره دید بشر می افزاید و افکار آمیخته با خرافه ها و باورهای بی اساس را از ذهنش می زداید و نیز بسیاری از دستاوردهای علمی، جان میلیونها انسان را نجات داده و موانع جدی را از مسیر پیشرفت بشر برداشته و بر می دارد.
لذا علم زمانی ارزش دارد که در خدمت جامعه بشری و نجات دهنده و هدایت گر جامعه انسانی باشد. جهان سرایی است که خداوند ، انسان را به آن دعوت نموده تا با نشان دادن شگفتی ها و قدرت خویش ، اور ا به تکاپو و تلاش همه جانبه و اطاعتی درونی وا دارد کسی که در پی علم نباشد ، برای تماشای عظمت الهی ، دعوت حق را پاسخ نگفته است. علمی که از منظر امیر مؤمنان چراغ خرد ، مانع آفتها بهترین دارایی ، استوار ترین هدایتگر ، اساس حیات و سرآمد فضیلتها است پس علم همراه با تعهد است که انسان را از کج اندیشی ها ، کج فهمی ها ، کج روی ها ، انحطاط و اضمحلال ، تحجر و التقاط ، ظلم و استبداد باز می دارد و به انسان بصیرت و آگاهی ، اندیشه و خرد ورزی ، درک صحیح و جامع نگری می بخشد. بخاطر نقش حیاتی علم در سرنوشت بشر است که فراگرفتن آن نه زمان می شناسد «اطلبواالعلم من المهد الی اللحد » از گهواره تا گور دانش بجویید و نه بُعد مسافت و دوری مکان « اطلبوا العلم و لو بالصین » در پی دانش باشید هر چند در چین باشد و نه اختلاف عقاید« خذوا الحکمه و لو من المشرکین » حکمت و علم را فرا گیرید اگر چه از مشرکین باشد و«خذ الحکمه ممن اتاک بها و انظر الی ما قال و لا تنظره الی من قال» حکمت را از هر که بیاورد فرا بگیرید به گفتار توجه داشته باشید نه به گوینده . و « خذوالعلم ممن عنده و لا تنظروا الی عمله » علم و دانش را از کسی که نزد اوست فرا گیرید و به عمل و کردارش ننگرید. «الحکمه ضاله المؤمن فخذ الحکمه و لو من اهل النفاق ، الحکمه ضاله المؤمن فحیث وجدها فهو احق بها »با این اوصاف باید گفت علم بی گمان یکی از سرنوشت ساز ترین جریانات تاریخ بشر محسوب می شود عظیم ترین و تعیین کننده ترین تحولات حیات انسان ، تحولاتی بوده که از دامن علم به کوهسار تمدن سرازیر شده است اما وقتی در ابعاد خطر خیز تحولات خیره می شویم و می بینیم چگونه قسمت عظیمی از « جان » و «حیات » آدمیان ، بدون هیچ امکان گریزی ، قربانی نعره های علم شده و نعش آن ها را در گورستان تاریخ ،میان هزاران گرد از گردهای سرد فراموشی به کام نیستی داده است ، قصاوت خویش را محتاج تأمل می یابیم فریادی که از سراب قربانیان بی گناه علم و تمدن در افق های دوردست هستی طنین انداز است ، علم را یک شمشیر دو لبه معرفی می کند که به همان اندازه که می تواند در خدمت حقیقت ، عدالت ، حکمت ، سعادت ، بالندگی ، پیشرفت و انسانیت قرار گیرد و به میزانی بیش از آن در خدمت خیانت قرار می گیرد و راه را به هرچه معقول و انسانی تلقی می شود می بندد! در خدمت خیانت رساترین واژه ای است که میتوان جریان علم محض را با آن توضیح و نشان داد که چگونه مغزهای بشری ، عروس علم را برای اطفاء آتش تمنیات بی حد و حصر و فاقد ضابطه خویش به عروسکی بدل کرد که از جنب و جوش های بی هدف آن بمب اتمی برون آمد و با گرد و غباری بسیار غلیظ که از آسمان هیروشیما بلند شد ، صدها هزار نفر از انسان های بی گناه را به پای زشت این عروسک خوش چهره ریخت و ماهیت علم بدون تعهد را عریان کرد و همچنین سلاح های شیمیایی و میکروبی که محصول علم منهای تهذیب بود جان هزاران انسان مظلوم را در جریان جنگ تحمیلی گرفت و نعره هایی که امروز سردمداران زروزور و سلطه و در رأس آنها آمریکای جنایتکار برای استفاده از سلاح های کشتار سر می دهد همه و همه نتیجه علم منهای ایمان،تعهد ، و اخلاق است لذا باید این اصل را بپذیریم که علم بدون ایمان و تعهد اگر به اغراض غیر علمی هم آلوده نباشد ، صرفاً در حد یک چراغ است ، بدون اینکه راه و مقصدی را روشن نمـــوده و بـرای بشریت نشان دهد . آری دگرگونی های سیاسی و اقتصادی عصر حاضر و افت و خیزهای انسانی بعد از قرن هجده که آزمایشگاه آن ، عمدتاً جوامع شرقی و کشورهای جهان سوم بودند به صورتی ملموس و غیر قابل کتمان نشان داد که : علم در گذر خویش از اقلیم پیشرفت ، اگر با اکسیر تعهد مقرون نشود به هیچ حقیقتی رحم نخواهد کرد و فرضیه نقص و عدم مطلق بودن آن ، دقیقاً در این فضا مطرح شد و مورد تصدیق پیشروان درست اندیش قافله علم قرار گرفت از آنجا که زلال ترین صورت تعهد و وجدان گرایی از چشمه دین الهی و شریان های آسمانی مذهب واقعی جوشیده و بر ریگزار خاک جاری شده است بنابراین متفکران حقیقت یاب و اصالت اندیش ، از چند دهه پیش در بحث علم از نظام علم و هست ها و بایدهای آن فرضیه خویش را ضرورت هماهنگی میان علم و دین برگزیده و کوشیدند از تعامل و تقاطی این دو گوهر سازنده راهی را فرا روی بشر بگشاید و فرزندان او را از سیاهچال حاصل آمده از تکنولوژی بی قید و بند عبور دهند امری که باز ه هم ، راه است و اساساً گریزی از آن نیست.
پس اگر بناست علم فاجعه آفرین نشود و جویندگان علم فاجعه آفرینی نکنند و محصول مغز بشر جهان را بسوی نابودی سوق ندهند و اخلاق و ایمان و تعهد و انسانیت قربانی نشود باید جویندگان علم و دانش رهنمودهای علی (ع) را در مسیر تحصیل علم و دانش مبنای فکر و اندیشه و عمل خود قرار دهند ایشان می فرمایند ای جوینده علم !
همانا علم امتیازهای فراوانی دارد : سرعلم فروتنی است ، چشم آن تهی بودن از حسد ، گوش آن فهمیدن ، زبان آن راست گفتن ، حافظه آن پژوهیدن ، دل آن حسن نیت ، عقل آن شناخت اسباب امور ، دست آن رحمت ، پای آن دیدار دانشمندان ، همت آن سلامتی ، حکمت آن پرهیزگاری ، قرارگاه آن نجات ، جلودار آن عافیت ، مرکب آن وفاداری ، اسلحه آن نرم زبانی ، شمشیر آن خشنودی ، کمال آن مدارا و لشکر آن گفت و گوی با دانشمندان ، دارایی آن ادب ، اندوخته آن دامن فروچیدن از گناهان ، توشه آن نیکی ، رهبر آن رهیافتگی و دوست آن دوستی نیکان است.
و در پایان باید عرض کنم که نجات بشر و آینده روشن برای جهان و تحقق عدالت اجتماعی به معنای واقعی کلمه و سعادت کمال جامعه انسانی در گرو علم آمیخته با ایمان و تعهد است، علمی که مبنای امتیاز نبی آدم دانسته شده است « هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون »
علم اگر موجود در عالم نبود امتیازی در بنی آدم نبود
علم را ناشی بدان از ذات حق عالمان را مظهر و مرآت حق
این صفت چون عین ذات داور است هر که داور شد خدا را مظهر است
گر تو خواهی فضل علم عالمان انی اعلم از کلام حق بدان
آدم از خاک و ملک از نور بود سجده خاک از ملائک دور بود
علم اسماء چون به او تعلیم شد قابل آن سجده و تعظیم شد
و نکته آخر اینکه علم حقیقی و نجات دهند آن است خداوند می فرماید : « العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشاء»
وسلام
