در میزگردی با حضور سه تن از اعضای هیئت علمی دانشگاه ایلام موضوع آبخیزداری مورد بررسی قرار گرفت و تاکید شد متاسفانه تا اسم حفاظت آب و خاک برده می‌شود فورا سازه‌های سنگی ملاتی، گابیون و خشکه‌چینی و ... متصور می‌شود در حالی که از این روش‌ها تاکنون آن گونه که باید نتیجه‌ای گرفته نشده است و علاوه بر کمبود آب شاهد سقوط خاک نیز هستیم.
دکتر «حاجی کریمی» - دانشیار دانشگاه ایلام در این میزگرد اظهار کرد: طبق نظر کارشناسان دانشگاهی به واسطه‌ی اقلیم و رژیم بارندگی، سدسازی در مناطقی از کشور مانند استان ایلام یک ضرورت تمام عیار است.
دانشیار دانشگاه ایلام با اشاره به زمان و پراکنش بارندگی‌ها در استان و اینکه بارش‌های ما در شرایطی اتفاق می‌افتند که برای ما فایده‌ای ندارد و در خیلی از مواقع رژیم بارش ما به صورت سیل‌آسا خروج پیدا می‌کند، تاکید کرد: وجود ذخیره گاه‌هایی با نام «سد» داشته باشیم تا آب ذخیره شود.
کریمی با تاکید بر ضرورت سد سازی بر اساس اصول خاص خود و رعایت چارچوب‌های علمی گفت: باید برای نگهداری و افزایش عمر مفید سد برنامه داشته باشیم.
آبخیزداری فقط سازه‌های سنگی ملاتی، گابیون و خشکه‌چینی نیست
وی با بیان اینکه اصلی‌ترین آفت و مشکل سدهای موجود ورود رسوبات است ، گفت: باید به مقدار خاکی که در حوضه آبریز شسته و وارد سد می‌شود را از یاد نبریم چرا که این مقدار خاک طی هزاران سال تشکیل شده و از طرفی مخزن سد نیز پر می‌شود و فاجعه‌آمیزتر اینکه 80 تا 90 درصد رسوباتی که وارد مخزن سد می‌شود هیچ راهکاری ندارد و عمر مفید سد را کاهش می‌دهد.
کریمی با تاکید بر اینکه نگاه منابع طبیعی و آبخیزداری حفاظت آب و خاک در سطح حوزه است، ادامه داد: باید دست روی نقاط مشکل‌زا گذاشته شود. در برخی از مواقع به دلیل عدم شناخت و مطالعه کافی در زمینه آبخیزها نوع روشی که برای مبارزه با فرسایش و انتقال رسوبات بکار می‌بریم متناسب با مکانیسم آن نیست و متاسفانه تا اسم حفاظت آب و خاک برده می‌شود فورا به فکر سازه‌های سنگی ملاتی، گابیون و خشکه‌چینی و ... متصور می‌شوند.
دانشیار گروه مرتع و آبخیزداری دانشگاه ایلام با بیان اینکه روش مبارزه با نوع مواد و رسوبات حوزه پایین دست سدها همخوانی ندارد، گفت: نباید از این موضوع غافل شد که بحث سازه‌های سنگی ملاتی و خشکه چنینی برای رسوبات درشت دانه است اما در خیلی از مواقع روشی که برای ریزدانه‌ها انجام می‌دهیم در زمینه زیر دانه فکری نمی‌کنیم.
وی اضافه کرد: این مشکل تنها مربوط به نگاه استانی نیست بلکه در سطح ملی مشکل داریم که حل آن مستلزم داشتن طرح و برنامه است.
کریمی با اشاره به اینکه همواره نگاه اقتصادی به منابع طبیعی یا آبخیزها داشته‌ایم، گفت: مساحت استان ایلام 20 هزار کیلومتر مربع است و مطابق آمارها 60 درصد استان را مرتع تشکیل داده و سهم جنگل‌های استان 600 هزار هکتار است که فایده‌ی اقصادی برای ما نداشته است اما در استان فارس 47 هزار هکتار باغات انجیر دیم در منطقه «استهبان» وجود دارد که بزرگترین انجیرستان جهان به شمار می‌رود و 40 درصد محصولات آن صادر می‌شود، این در حالی است که وقتی آب و هوا و زمین و خاک استان ایلام را با فارس مقایسه می‌کنیم خواهیم دید که آب و بارش ما از آنجا بیشتر و خاک و مرتع ما از آنجا غنی‌تر است و به طور کلی از نظر پتانسیل‌ها برتری داریم. ولی چرا از مراتعی که داریم استفاده‌ای نکرده‌ایم؟
وی ادامه داد: اگر 50 درصد استان را مرتع در نظر بگیریم و تنها 10 درصد مراتع قابلیت کشت انجیر داشته باشد می‌توانیم 100 هزار هکتار باغ انجیر بکاریم که 5 برابر استهبان خواهد بود و استان قطب انجیر جهان خواهد شد و اگر برای اشتغال هر خانوار 5 هکتار باغ انجیر کافی است سالانه بیش از 70 میلیون تومان درآمد داشته باشند.
کریمی با تاکید بر اینکه باغات دیم در استان باید توسعه یابند، خاطرنشان کرد: یک قطره سیل در استهبان جاری نمی‌شود چون مکانیسم جمع‌آوری آب باران به خوبی طراحی شده در نتیجه سیل جاری نمی‌شود و سفره‌های زیرزمینی‌شان تقویت و از فرسایش خاک جلوگیری می‌شود.
این دانشیار هیدرولوژی دانشگاه ایلام با تاکید بر اینکه فرسایش در سطح حوزه‌های آبخیز استان ایلام بیداد می‌کند، اظهار کرد: آبخیز بالا دست سد ایلام سالانه یک میلیون متر مکعب یا به عبارتی 2.5 میلیون تن رسوب تولید می‌کند و کارهای انجام شده آن گونه که باید موثر نبوده‌اند.
وی رسوب ذخیره شده در سدها را غیرقابل استفاده و خسارت زا دانست و ادامه داد: برای مبارزه با این پدیده راهکارهای راه‌های زیادی وجود دارد مثلا می‌توان حوضچه‌های آرامش را قبل از سد ایجاد و حفاظت را با کارهای بیولوژی پیگیری کرد تا تثبیت خاک صورت گیرد.
دانشیار دانشگاه ایلام تاکید کرد: مقایسه مراتع استان ایلام و استهبان فارس نشان می‌دهد که خاک استان ایلام بسیار مرغوب‌تر و بارش استان ایلام از منطقه استهبان بیشتر است بنابراین محصول دهی انجیر در استان ایلام بسیار بیشتر و بهتر از استهبان خواهد بود و مردم به عنوان یک طرح کلان می‌توانند به صورت شرکت‌های تعاونی در آن سهیم باشند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه ایلام تاکید کرد: زمین‌های مستعد کاشت انجیر در ایلام حدود 5 برابر مساحت انجیرستان استهبان فارس خواهد بود و می‌تواند 20 هزار شغل در سطح استان استان ایجاد کند انقلابی را در اشتغال و تولید استان رقم می‌زند.
کریمی تصریح کرد: ایجاد باغات دیم در ایلام علاوه بر رونق اشتغال و از ایجاد سیلاب و هدر رفتن آب باران موجب تقویت ذخیره سفره‌های آب زیرزمینی و جلوگیری از فرسایش خاک خواهد شد و علاوه بر صادرات و ارزآوری، چشم‌انداز طبیعی منطقه را تغییر خواهد داد و راهی برای مقابله با ریزگردها است.
آبخیزداری در ایران دچار سردرگمی هویتی شده است
دکتر «محسن توکلی» - استادیار دانشکده کشاورزی دانشگاه ایلام نیز در این میزگرد با اشاره به اینکه بحث آبخیزداری در یک تقسیم‌بندی کلی شامل 3 بخش بین‌المللی، ملی و استانی است، اظهار کرد: واقعیت این است آنچه در کشور انجام می‌شود با مطلوب بین‌الملل و کاری که در کشورهای دیگر انجام می‌شود وجود ندارد چون در اکثر کشورهای پیشرفته به آبخیزداری به عنوان یک سیستم می‌نگرند که این سیستم دارای اجزایی است و کارهایی که در کشور صورت می‌گیرد تنها یک بخش از آن اجزاست.
توکلی با بیان اینکه در ایران وقتی اسم آبخیزداری برده می‌شود یک سری گابیون‌بندی و خشکه‌چینی به ذهن متبادر می‌شود در حالی که از دیدگاه علمی و بین‌المللی این گونه نیست. مدیریت جامع حوزه آبخیز همه آنچه را که در سیستم وجود دارد بررسی می‌کند و بهترین استراتژی را برای حفظ و بهره‌برداری از آن انتخاب می‌کند به عنوان مثال در آمریکا در قرن اخیر مرز استان و ایالت‌ها را بر اساس حوزه آبخیز می‌بندند که ما در آینده می‌توانیم وارد این مسیر شویم.
مدرس هیدرولوژی دانشگاه ایلام عنوان کرد: معتقدم که در نگاه ملی، آبخیزداری در طول زمان دچار یک نوع سر در گمی هویتی شده است، چرا که آبخیزداری به این شکل تشکیلاتی در ابتدا در زیر مجموعه وزارت جهادسازندگی سابق بود یعنی آن زمان این ماموریت به منابع طبیعی داده نمی‌شد چون مجموعه‌ای بود با اعتبارات مناسبی و دارای حساسیت بود و سال‌ها طول کشید که بتوانند متولیان و متخصصان منابع طبیعی را جا بیندازند تا آبخیزداری جزءی از منابع طبیعی شود. این فراز و فرودها باعث شد آبخیزداری از هدف اصلی خود فاصله بگیرد و گاها به عنوان مجموعه وابسته از آن یاد شود.
وی با اشاره به اینکه در سطح ملی به تدریج جای پای کشورهای پیشرفته گذاشته‌ایم و طرح کلان ملی مدیریت جامع حوزه آبخیز کشور را راه‌اندازی کرده‌ایم، گفت: اجرای این طرح حوزه‌های آبخیز کشور را ساماندهی می‌کنند ولی در ابتدای راه هستیم.
ایران ؛ دارای رتبه‌ی اول فرسایش خاک در جهان
این استادیار دانشگاه ایلام نگاه سوم به حوزه آبخیز را نگاه استانی عنوان و تصریح کرد: اقلیم به طور کلی شامل مرطوب، خشک و نیمه‌خشک است و از نظر آبخیزداری وضعیت مناطق خشک از نیمه‌خشک بهتر است. چون مناطق نیمه‌خشک همانند برزخ هستند نه مرطوب اند و نه خشک. یعنی اگر سالی بارش کم باشد نه پوشش گیاهی وجود دارد و نه از فرسایش رسوب جلوگیری می‌شود.
توکلی با بیان اینکه استان ایلام در منطقه نیمه‌خشک قرار دارد و این شرایط نیمه‌خشک در استان باعث شده که نه پوشش آن قدر زیاد باشد که آبخیزداری کرد و نه آن قدر کم است که فرسایش آبی به وجود نیاید، اضافه کرد: بارش در مناطق خشک رگباری و قسمت عمده‌ای از استان ایلام کوهستانی است و داشتن شیب تند به عنوان مشخصه‌ی استان موجب می‌شود اگر خاکی از بسترش جدا شود به راحتی به داخل آبراه حمل و از آن حوزه خارج شود.
وی با تاکید بر اینکه استان ایلام در وضعیت طبیعی خود شرایط خوبی برای آبخیزداری ندارد، گفت: در سال 1355 سالانه حدود 1 میلیارد تن فرسایش داشته‌ایم که در سال 65 حدود 1.5 میلیارد تن و سال 75 تا 90 حدود 4.6 میلیارد تن میزان فرسایش داشته است.
سقوط خاک در ایران
این مدرس دانشگاه ایلام خاطرنشان کرد: رتبه اول فرسایش در جهان متعلق به ایران است و سالانه حدود 14 درصد درآمد ناخالص ملی‌مان را در بحث فرسایش و هدر رفت خاک خسارت به کشورمان تحمیل می‌کنیم. بنابراین نگران عبور از خط قرمز نیستیم. ای کاش بحث آب و خاک شباهتی با سقوط یک هواپیما داشت. یک تصادف چقدر بازتاب دارد ولی مرگ تدریجی حوزه آبخیز چنین اهمیتی ندارد.
توکلی با بیان اینکه آبخیز ما نمود ندارد و در رسانه‌ای کردن این مسائل هم قوی نیستیم، اظهار کرد: حوزه آبخیز سیمره در ایلام ساخته شده است اما وقتی سد سازی می‌کنیم مانند فردی هستیم که در احداث یک ساختمان فقط به درب حیاط آن توجه دارد و هیچ توجهی به داخل آن نمی‌کند. بر اساس آمار دو سال پیش حدود 1350 میلیارد تومان هزینه سد سیمره شده است حال سوال این است که چقدر از این مبلغ برای آبخیزداری بالا دست سد هزینه شده است؟ آیا تناسبی وجود دارد؟ این یک درد است.
وی اضافه کرد: آبخیزداری به حوزه وزارت نیرو منتقل شود و این فقط در حد یک ایده باقی مانده است. اگر 5 درصد هزینه‌ای که برای خروجی یک طرح می‌کنیم در بالادست آن خرج شود ما صددرصد عمر مفید سدهایمان را یک و نیم تا دو برابر افزایش داده‌ایم. چرا آب سد فروخته می‌شود ولی آبخیزداری جای فروش ندارد؟ این امر لزوم هماهنگی بالا و پایین دست را نشان می‌دهد.
چراهایی پیش روی آبخیزداری استان
عضو هیئت علمی دانشگاه ایلام با طرح این سوال که آیا به همان شدت که بقیه واحدهای منابع طیبیعی ایلام و سایر استان‌ها در سایر بخش‌ها توجه می‌شود به آبخیزداری توجه دارند؟ تصریح کرد: باید بررسی کرد که آیا اجرای طرح‌های آبخیزداری با مطالعه صورت می‌گیرد؟ اولویت ما در بحث آبخیزداری چیست؟ آیا وضعیت حاد حوزه آبخیز است؟ تمرکز حوزه‌های آبخیز در استان چیست؟ اولویت‌بندی چگونه تعیین می‌شود؟ ارتباط بین جامعه نوین حوزه آبخیر و روش‌های کنونی در کشور پیش آمده است؟
توکلی شرایط اقلیمی یک منطقه را با منطقه دیگر متفاوت اعلام و عنوان کرد: باید در بالا دست‌ها سدها اقدامات آبخیزداری صورت گیرد که رسوب وارد سد نشود. حال این سوال به ذهن می‌رسد که آیا کسانی که آبخیزداری انجام می‌دهند باید تشویق شوند.
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه میزان فرسایش در کشورمان 4 برابر نرم جهانی است، اظهار کرد: در بحث ریزگزدها باید گفت که سر در گم هستیم. چرا که این درد در گذشته نبوده و به همین خاطر نمی‌دانیم چکار کنیم؟ هنوز متولی مبارزه با این پدیده مشخص نشده است و تا زمانی که مدیریت منسجمی برای مقابله با ریزگردها وجود نداشته باشد بحث کردن در مورد آن بی‌فایده است. بر فرض اینکه بدانیم چند کانون بحرانی گرد و غبار وجود دارد چه دردی را دوا می‌کند؟
وی با اشاره به اینکه در مورد سازه‌های آبخیزداری باید مطالعه دقیق صورت گرفته و برآوردهای لازم هم انجام شود، اظهار کرد: سازه‌ای که در بالا دست یک حوزه آبخیز تخریب شود اثر مخرب‌تری دارد تا سازه‌ای که در پایین دست تخریب شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه در مورد وقوع تغییر اقلیم و اثر آن بر آبخیز، گفت: تغییر اقلیم واقعیتی است که اتفاق افتاده و افزایش درجه حرارات، تغییر ماهیت نوع بارش‌ها که سیل‌آسا هستند و سال گذشته شاهد آن بودیم از نشانه‌های این پدیده‌ی طبیعی است.
تاثیر سد آتاتورک در ایجاد ریزگردها
دکتر «نورالدین رستمی» - عضو هیئت علمی دانشگاه ایلام اظهار کرد: ضرورت یبا عدم ضرورت ساخت سد بستگی به شرایط دارد. چند سال پیش سازمان محیط زیست جهانی این بود که «جهانی فکر کنیم و منطقه‌ای عمل کنیم»، بر این اساس اغلب سد سازی‌هایی که ما داریم در راستای همان منطقه‌ای عمل کردن است. شاید مطالعه نکرده‌ایم که این سد که ما می‌خواهیم بسازیم در پایین دست آن چه خبر است؟ خیلی مواقع سد سازی‌هایی که در سطح دنیا وجود دارد که تابع بحث‌های سیاسی است تا مباحث زیست محیطی.
این مدرس دانشگاه افزود: سد آتاتورک در ترکیه دارای حجم سه برابری تمام سدهای موجود در سوریه و عراق است و نباید فراموش کرد که اثرات جیران ناپذیری را بر منطقه گذاشته است و با این شرایط ما باید منتظر ریزگردهای خیلی بیشتری باشیم و هنگامی که ساخت این سد با مخالفت عراق مواجه شد، ترکیه گفته بود بعد از آبگیری، سد را آزاد خواهیم کرد که اکنون ترکیه آرارات را به عنوان ابزار قدرت در دست گرفته و تز نفت در برابر آب را مطرح کرده است.
رستمی با اشاره به اینکه در حال حاضر رشته‌ای تحت عنوان «هم زیستی با کویر» در دانشگاه‌های ما تدریس می‌شود که باید رشته «همزیستی با ریزگرد» نیز به آن اضافه شود، گفت: ریزگردها به سادگی قابل مهار نیستند ضمن اینکه برخی از عملکردهای ما در راستای ریزگردسازی است.
وی ادامه داد: محیط زیست بیشتر مربوط به کشورهایی است که رفاه و آسایش بیشتری دارند و پیشرفته‌تر هستند ولی کشوری مانند عراق که در حال جنگ است نمی‌تواند ما را در زمینه مبارزه با ریزگردها کمک کند.
این مدرس ابخیزداری تصریح کرد: برای ساخت سد باید توجیه علمی داشته باشیم. برخی کشورها «فیش لی‌در» (نبردبان ماهی) را در سدها در نظر می‌گیرند تا چرخش ماهی قطع نشود و ارتباط زیست محیطی ماهی‌ها را در نظر می‌گیرند.
ریزگردها؛ حاصل آشفته کاری انسان است نه آشفتگی باد
این عضو هیئت علمی دانشگاه با تاکید بر اینکه ریزگردها حاصل آشفته کاری ما هستند نه آشفتگی باد، خاطرنشان کرد: سد همانند یک لخته خون در بدن ماست که اگر رودخانه‌ها را به رگ‌های بدن تشبیه کنیم این رگ عامل حیات و رسیدن موادغذایی به بدن است. اگر قرار است سدی باشد باید پایین دست به طور کامل بررسی شود که آبی که قبلا در این مسیر رفته برای زیست جانوری، گیاهی و مردم و کشاورزان چه تاثیری داشته است؟ برای یک مریض یک تیم پزشکی نیاز است و تنها یک پزشک نمی‌تواند کاری از پیش ببرد.
رستمی یادآور شد: خیلی از مسایل ما مدیر محور هستند. سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری کشور زمانی مطرح شد که دکتر سلاجقه رییس سازمان شد و ایشان طرحی داد که الان به حوزه پژوهش دانشگاه‌ها داده شده است و به شدت پیگیری می‌کردند ولی الان به آن برنامه‌ها اعتقادی هست؟ متاسفانه با آمدن یک مدیر کارها و برنامه‌های مدیر قبلی پیگیری نمی‌شود.
وی با اشاره به اینکه هر نقطه از دنیا که در نظر بگیریم حوزه آبخیز است، تاکید کرد: هر ارگان یک محیط محدود را در اختیار دارد ولی حوزه آبخیز، هر نقطه از کره زمین را شامل می‌شود. دستگاه‌های متعددی در این بخش وجود دارند و نیازمند هماهنگی بین دستگاهی است.
این مدرس دانشگاه ایلام عنوان کرد: در مطالعه آبخیز مباحث اقتصادی و اجتماعی بسیار حائز اهمیت هستند، رویکردهای ما معمولا از بالابه پایین است که اگر از پایین به بالا باشد بهتر است و مشارکت ایجاد می‌کند.
سازه‌ها مسکن هستند نه درمان
رستمی با بیان اینکه کارهای سازه‌ای ما بر اساس تعریفی که دارند به عنوان یک مسکن عمل کرده و درمان نیستند، گفت: این کارها صرفا برای اخذ فرصتی از طبیعت جهت استقرار پوشش گیاهی هستند و باید به کنترل رسوب در آنها توجه داشت.
وی با تاکید بر اینکه در کشور کار انجام می‌شود اما متاسفانه برای حل مشکلات به دنبال سر منشاء نیستیم، اضافه کرد: مهم‌ترین بحث فرسایش بحث فرسایش پاشمانی یعنی لحظه برخورد باران با سطح خاک است که بهترین راهکار آن مهار در لحظه است و این کار نیازمند روش بیولوژیک است که برنامه‌ریزی خاص خود را می‌طلبد.
